حق مشارکت کودکان در فرایند پناهندگی یکی از مهم‌ترین اصول حقوق بشر است که در بسیاری از اسناد بین‌المللی و ملی به طور صریح به آن اشاره شده است. این حق بر پایه احترام به کرامت انسانی کودک و تأکید بر «بهترین منافع کودک» قرار دارد. در حقوق بین‌الملل، به ویژه در چارچوب کنوانسیون حقوق کودک (CRC) و اسناد دیگر سازمان ملل متحد، به وضوح آمده است که کودکان باید در هر روند یا تصمیم‌گیری که بر زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، از جمله در فرایند پناهندگی، مشارکت داشته باشند.
مفهوم و اهمیت حق مشارکت کودک در فرایند پناهندگی
یکی از اصول بنیادین در حقوق کودک، حق مشارکت است. طبق ماده 12 کنوانسیون حقوق کودک، کودکان حق دارند در مسائلی که مستقیماً بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد، نظرات خود را ابراز کنند. این حق مشارکت در فرایند پناهندگی به ویژه برای کودکانی که به همراه خانواده یا به طور تنها درخواست پناهندگی می‌کنند، اهمیت دارد. چنین کودکانی ممکن است با شرایط خاص و چالش‌های متعددی روبه‌رو شوند که نیاز به حمایت ویژه دارند. بر اساس این حق، ارگان‌ها و نهادهای دولتی و بین‌المللی موظفند که به کودکان فرصتی برای بیان خواسته‌ها و نگرانی‌های خود در طول فرایند پناهندگی بدهند.
در فرایند پناهندگی، کودکان نه تنها باید از نظر جسمی و روانی حمایت شوند، بلکه باید در تصمیم‌گیری‌ها و مراحلی که به زندگی و وضعیتشان مربوط می‌شود، درگیر شوند. مشارکت فعال کودکان در این فرایند می‌تواند باعث شود که تصمیمات به گونه‌ای اتخاذ شود که با نیازها و منافع آن‌ها هم‌خوانی بیشتری داشته باشد. به عبارت دیگر، این فرآیند باید شفاف و فراگیر باشد و به حقوق کودک توجه کامل شود.
چالش‌ها و مشکلات در مشارکت کودکان در فرایند پناهندگی
با وجود آنکه حقوق کودکان برای مشارکت در فرایند پناهندگی در اسناد بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است، در عمل، این حق در بسیاری از کشورها به درستی اجرا نمی‌شود. یکی از مشکلات اصلی این است که بسیاری از کودکان، به ویژه آن‌هایی که در کشورهای بحران‌زده یا جنگ‌زده زندگی می‌کنند، قادر به ابراز نظرات و خواسته‌های خود نیستند. این مشکل ممکن است به دلایل مختلفی از جمله ناتوانی در بیان احساسات، عدم دسترسی به منابع آموزشی و اطلاعاتی، یا فشارهای اجتماعی و فرهنگی ایجاد شود.
علاوه بر این، کودکان ممکن است در فرایند پناهندگی با مشکلات روانی و عاطفی ناشی از تجربه‌های دردناک مانند جنگ، آزار، سوءاستفاده و از دست دادن اعضای خانواده مواجه شوند. در چنین شرایطی، توانایی کودکان در مشارکت مؤثر در فرایند پناهندگی کاهش می‌یابد. در نتیجه، نیاز به حمایت‌های روان‌شناختی و مشاوره تخصصی برای کودکان در این فرایند بسیار حائز اهمیت است.
مدل‌های اجرایی برای حمایت از مشارکت کودکان
برای تضمین مشارکت مؤثر کودکان در فرایند پناهندگی، برخی مدل‌ها و دستورالعمل‌ها وجود دارد که می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند. یکی از این مدل‌ها، استفاده از مشاوران حقوقی و روان‌شناختی ویژه کودکان است. این مشاوران می‌توانند به کودکان کمک کنند تا نظرات خود را بیان کنند و اطلاعات لازم را درباره فرآیند پناهندگی دریافت کنند. همچنین، با توجه به آسیب‌های روانی که بسیاری از کودکان پناهجو ممکن است تجربه کرده باشند، حضور مشاوران روان‌شناختی در مراحل مختلف فرایند پناهندگی ضروری است.
مورد دیگری که می‌تواند به بهبود مشارکت کودکان کمک کند، ایجاد یک محیط امن و غیرتهدیدآمیز است. کودکان باید احساس کنند که می‌توانند بدون ترس از عواقب منفی، نظر خود را بیان کنند. این می‌تواند شامل استفاده از محیط‌های ویژه برای مصاحبه‌های پناهندگی باشد که در آن‌ها کودکان می‌توانند به صورت آزادانه‌تر صحبت کنند.
حقوق و مسؤولیت‌های دولت‌ها در تضمین مشارکت کودکان
دولت‌ها و نهادهای ذی‌ربط در فرایند پناهندگی باید مسئولیت‌های خود را در خصوص حق مشارکت کودکان به درستی ایفا کنند. به عنوان مثال، دولت‌ها موظفند اطمینان حاصل کنند که فرآیند پناهندگی برای کودکان به گونه‌ای طراحی شده است که امکان مشارکت آن‌ها فراهم شود. این شامل فراهم کردن اطلاعات مناسب، دسترسی به مشاوره‌های حقوقی و روانی، و اطمینان از اینکه کودکان در محیطی امن و غیرتهدیدآمیز قرار دارند، می‌شود.
همچنین، دولت‌ها باید توجه ویژه‌ای به کودکانی که بدون والدین یا سرپرست قانونی وارد کشور می‌شوند، داشته باشند. این کودکان ممکن است به دلیل فقدان حمایت‌های قانونی و خانوادگی، آسیب‌پذیرتر از دیگر کودکان باشند و نیازمند مراقبت و حمایت‌های بیشتری در فرآیند پناهندگی هستند.
نتیجه‌گیری
حق مشارکت کودکان در فرایند پناهندگی نه تنها یک ضرورت حقوق بشری است بلکه از نظر انسانی نیز بسیار مهم است. کودکان پناهجو باید در تمامی مراحل فرایند پناهندگی حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و ابراز نظرات خود را داشته باشند. این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا در برابر چالش‌ها و مشکلاتی که در فرایند پناهندگی با آن‌ها روبه‌رو هستند، احساس قدرت و کنترل بیشتری داشته باشند. برای تحقق این حق، باید اقدامات مؤثر در جهت فراهم آوردن دسترسی به مشاوره‌های حقوقی و روان‌شناختی، ایجاد محیط‌های امن برای مشارکت و آموزش کودکان در خصوص حقوق خود انجام شود.